Gihimo sa papel nga amate o sa gitambalan nga mga panit sa mga hayop sama sa lagsaw, ang mga Mayano gilaraw ang tagsatagsa nga mga codice diin gitala ang ilang mga konsepto sa kasaysayan, ang mga diyos ug ang uniberso.
Chilam Balam, ang Jaguar-Fortune Teller, natawo sa lungsod sa Chumayel, kinsa nahibal-an og maayo ang pagsulat sa mga mananakop sa Espanya, nakahukom usa ka adlaw nga ibalhin sa kini nga bag-ong sinulat nga porma kung unsa ang giisip niya nga angayan nga tipigan ang daghang kabilin sa iyang mga katigulangan nga sulud sa mga codice.
Mao nga nabasa namon sa iyang libro nga gitawag Ang Chilam Balam gikan sa Chumayel: "Kini ang panumduman sa mga butang nga nahinabo ug kung unsa ang ilang gihimo. Tanan nahuman na. Gisulti nila ang ilang kaugalingon nga mga pulong ug mao nga tingali dili tanan masabtan sa kahulugan niini; apan, husto, ingon sa nahinabo ang tanan, mao usab kini ang nahasulat. Ang tanan ipasabut pag-ayo. Ug tingali dili kini daotan. Ang tanan nga nahasulat dili daotan. Wala’y daghang nahisulat tungod sa ilang pagbudhi ug ilang mga alyansa. Ingon niana ang mga tawo sa diosnon nga Itzáes, mao man usab ang mga bantugan nga Itzamal, ang mga bantugan nga Aké, ang mga bantog nga Uxmal, mao usab ang mga bantog nga Ichcaansihó. Ingon usab niana ang gitawag nga Couohs… Tinuod daghan ang iyang 'Tinuod nga Mga Tawo'. Dili ibaligya ang mga pagbudhi nga gusto nila nga mahiusa sa matag usa; apan dili tanan nga naa sa sulod niini naa sa panan-aw, ni kung giunsa ang gipasabut. Kadtong nahibal-an naggikan sa among kadako nga linya, ang mga lalaki nga Maya. Mahibal-an sa mga ang kahulugan kung unsa ang ania dinhi sa pagbasa nila niini. Ug pagkahuman makita nila kini ug unya ipasabut nila kini ug pagkahuman maklaro ang mga ngitngit nga timaan sa mga Katún. Tungod kay sila ang mga pari. Natapos na ang mga pari, apan ang ilang ngalan wala matapos, tigulang sama kanila ”.
Ug daghang uban pang mga punoan nga kalalakin-an, sa lainlaing mga lungsod sa bug-os nga lugar sa Mayan, nagbuhat parehas sa Chilam Balam, nga naghatag kanamo usa ka daghang kasaysayan nga panulundon nga nagtugot kanamo nga mahibal-an ang among daghang mga katigulangan.
Giunsa mahinumduman ang sagrado nga mga kamatuoran sa sinugdanan? Giunsa ang pagpadayon sa panumduman sa mga katingad-an nga mga katigulangan aron ang ilang mga lihok magpadayon nga usa ka panig-ingnan ug ang paagi sa unahan alang sa mga kaliwatan sa kaliwatan? Giunsa ibilin ang pagpamatuod sa mga kasinatian sa mga tanum ug hayop, sa pag-obserbar sa mga bituon, sa mga talagsaon nga panghitabo sa langit, sama sa mga eklipse ug kometa?
Ang kini nga mga paningkamot, gisuportahan sa ilang talagsaon nga kinaadman, nagdala sa mga Maya, daghang mga siglo sa wala pa ang pag-abut sa Espanyol, aron mapalambo ang labing abante nga sistema sa pagsulat sa kontinente sa Amerika, nga bisan ang mga abstract nga konsepto mahimo ipahayag. Kini usa ka phonetic ug ideographic nga pagsulat sa parehas nga oras, kana ang giingon nga ang matag timaan o glyph mahimong magrepresentar sa usa ka butang o usa ka ideya, o ipasabut sa ponetiko, pinaagi sa tunog niini, usa ka silaba sa sulud sa pulong. Ang mga glyph nga gigamit ang kantidad nga syllabic sa lainlaing mga konteksto aron mapahayag ang daghang lahi nga mga konsepto. Ang usa ka punoan nga glyph, nga adunay mga unahan ug igpuput, naghimo usa ka pulong; gilakip kini sa usa ka punoan nga sugyot (subject-verb-object). Karon nahibal-an naton nga ang sulud sa mga inskripsiyon sa Mayan mga kalendaryo, astronomikal, relihiyoso ug makasaysayanon, apan ang pagsulat nagpadayon sa proseso sa pag-decipher sa lainlaing mga nasud sa kalibutan, sa pagpangita usa ka yawi aron mabasa kini sa maayo.
Sa mga syudad sa Mayan, labi na ang sa sentral nga lugar sa panahon sa Klasiko, nakit-an naton ang mga antecedents sa Book of Chilam Balam de Chumayel: talagsaon nga mga libro sa kasaysayan nga gisulat sa bato, gimodelo sa stucco, gipintalan sa mga bungbong; mga libro sa kasaysayan nga wala’y kalabotan sa tanan nga mga hitabo sa usa ka komunidad, apan ang mga hitabo sa mga nagharing linya. Ang pagkahimugso, pag-abut sa gahum, kasal, giyera ug pagkamatay sa mga soberano napanunod sa kaliwatan, gipahibalo kanato ang kahinungdanon sa mga buhat sa tawo alang sa umaabot nga mga henerasyon, nga sa baylo gipadayag ang presensya sa usa ka lawom nga pagkahibalo sa kasaysayan sa mga Maya. Ang mga representasyon sa tawo, inubanan sa mga teksto bahin sa pagpahimulos sa mga nagharing linya, gipakita sa mga publiko nga lugar sa mga lungsod, sama sa mga plasa, aron ipakita sa komunidad ang sulundon nga kinaiya sa mga bantugang ginoo.
Ingon kadugangan, ang mga mananakop sa Espanya nagreport sa lainlaing mga teksto nga adunay daghan mga codice sa kasaysayan, mga libro nga gipintalan sa taas nga gilis sa amate nga papel nga gipilo sa porma sa usa ka screen, nga giguba sa mga prayle sa ilang kahinam nga gub-on ang gitawag nila nga "idolatriya", kana mao ang relihiyon sa mga grupong Mayan. Tulo ra sa mga kini nga codice ang gipreserbar, nga gidala sa Europa sa panahon sa kolonyal ug ginganlan sunod sa mga lungsod diin kini makit-an karon: ang Dresden, ang Paris ug ang Madrid.
